Chủ tịch Fidel Castro bắt tay Đại sứ Võ Anh Tuấn trong lễ mừng chiến thắng ở Cuba - Ảnh: Bộ sưu tập của ông VÕ ANH TUẤN
Những ngày ông còn khỏe, chúng tôi mỗi khi tiếp chuyện ông đều hay được nghe kể lại sự kiện này một cách rất xúc động mà ông chính là chứng nhân trong cuộc.
Chứng nhân lịch sử
Gợi lại ký ức, người cựu đại sứ tóc đã bạc trắng ở tuổi gần 100 thường hay mở đầu bằng câu: "Tôi không may mắn được có mặt tại Sài Gòn ngày lịch sử nhưng không khí thủ đô Havana, Cuba cũng giống như quê hương mình. Người dân và lãnh đạo nước bạn tràn ngập đường phố suốt cả ngày lẫn đêm để mừng vui".
Ông Tuấn sinh năm 1927 ở làng Tân Tạo, vùng ven TP Sài Gòn, nên ngày lịch sử ông đang ở Cuba mà lại có cảm giác như chính là "ngày trở về" quê hương mình.
Ngược dòng lịch sử, vị cựu đại sứ (từng tham gia cách mạng từ năm 1945, về chiến khu U Minh rồi tập kết ra Bắc năm 1954) đã trải nhiều nhiệm vụ đại sứ quan trọng ở các nước, kể năm 1972 ông được bổ nhiệm làm đại sứ miền Nam Việt Nam ở Cu Ba. Từ giữa tháng 4-1975, ông đã nắm được thông tin chiến thắng cuối cùng đang gần kề và sốt ruột trông đợi tin vui...
Tuy nhiên đến gần cuối tháng 4-1975, trong lúc mọi người đang háo hức chờ tin tức "hạnh phúc nhất cuộc đời làm cách mạng" thì đại sứ Võ Anh Tuấn lại nhận nhiệm vụ sang thủ đô Lima, Peru để thay mặt Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam đàm phán thiết lập ngoại giao.
Ông Tuấn kể: "Kế hoạch là ngày 29-4-1975 tôi phải có mặt ở Lima, trong khi thời sự về các cánh quân đã áp sát Sài Gòn. Tôi có nhiệm vụ ngoại giao, chắc chắn không thể về nước được nên muốn ở Havana trong ngày vui sắp tới của dân tộc mình. Tuy nhiên nhiệm vụ buộc tôi phải bay sang Peru".
Có mặt ở Lima chiều 29-4 thì nửa đêm (do lệch múi giờ với Việt Nam) đại sứ Võ Anh Tuấn nhận được tin vui chiến tranh trên quê hương mình đã kết thúc. Người đại sứ kỳ cựu không kìm được nước mắt mừng vui. Ngày chia tay Sài Gòn để vào rừng U Minh tham gia kháng chiến, ông hẹn ước vài năm sẽ quay lại. Ngày chào miền Nam để tập kết ra Bắc năm 1954, ông cũng giơ hai ngón tay với đồng bào ở bến tàu thay cho lời hẹn hai năm sau sẽ lại hội ngộ khi đất nước hòa bình. Nhưng rồi sự khát khao đợi mong này chỉ đến được sau 21 năm đạn bom khốc liệt trên quê hương mình.
"Anh em sứ quán mình ở Cuba báo tin vui, nhân dân nước bạn cũng đang tưng bừng để mừng ngày hòa bình Việt Nam. Tôi muốn về ngay Havana càng sớm càng tốt để chung vui nhưng gặp khó khăn", ông Tuấn nói lý do chính là chuyến bay. Vé máy bay khứ hồi của ông đi hãng Aeroflot, mỗi tuần chỉ một chuyến đến Lima. Chính thời điểm này ông lại được đại sứ Cuba tại Peru mời đến sứ quán để dự lễ "khẩn cấp" mừng chiến thắng của Việt Nam.
Sau những lời hoan hô, tiếng vỗ tay chúc mừng rền vang mãi không dứt, vị đại sứ Cuba hỏi ông Tuấn có muốn về ngay sứ quán mình ở Havana không?
Đại sứ Tuấn trả lời đó là điều khao khát nhưng ông đang bị kẹt chuyến bay chưa tới ngày. Người bạn Cuba trả lời ngay là có thể thu xếp giúp. Ông ta thảo bức điện gửi Chủ tịch Fidel Castro để xin một chuyến chuyên cơ giúp bạn Việt Nam về mừng ngày vui.
Ông Tuấn rất cảm động nhưng đành từ chối vì nước bạn cũng đang gặp khó khăn. Thuyết phục mãi không được, cuối cùng phía bạn đã tìm vé hãng bay Cathay Pacific ngay hôm đó để giúp đại sứ Tuấn về liền Havana. Và chỉ hơn một tiếng sau, ông đã được bay sang Mexico rồi chuyển tiếp sang hãng bay Cubana.
Trên đường về lại Havana, nhìn mặt nước biển xanh tươi dưới máy bay mà vị đại sứ Việt Nam như có cảm giác trở về quê hương...
Chủ tịch Fidel Castro trò chuyện với bà Nguyễn Thị Định năm 1974 - Ảnh: Bộ sưu tập ảnh của ông VÕ ANH TUẤN
Những ngày vui ở Havana
Khi máy bay hạ cánh, ngày 30-4-1975 đã dần qua theo múi giờ nước bạn nhưng đại sứ Võ Anh Tuấn vẫn choáng ngợp, xúc động với không khí hò reo, mừng vui khắp đảo quốc Cuba. Từ lãnh đạo cấp cao đến cán bộ các cấp chính quyền và người dân tràn ngập xuống đường tưng bừng chia vui với chiến thắng của Việt Nam.
Không khí hân hoan diễn ra từ đêm qua ngày rồi từ ngày qua đêm, suốt mấy tuần vẫn chưa dứt.
Các cán bộ sứ quán đón ông Tuấn và kể rằng gần nửa đêm 29-4-1975 (tức gần trưa 30-4 ở Việt Nam), anh em bất ngờ nhận cuộc điện thoại rất hồ hởi từ vụ trưởng Vụ Báo chí, Bộ Ngoại giao Cuba: "Sài Gòn được giải phóng rồi. Các bạn nghe tin chưa? Tôi phải báo cáo với Fidel ngay bây giờ".
Tất cả ồ lên, anh em reo hò mừng vui mà nhiều người lại chảy nước mắt. Cuộc kháng chiến trường kỳ đã đến ngày này. Sự thật mà có người vẫn ngỡ mình nằm mơ...
Hoàn cảnh đất nước vừa kết thúc chiến tranh và nhiệm vụ ngoại giao lúc đó khiến đại sứ Võ Anh Tuấn và anh em không thể về nước được nhưng họ đã quyết định tổ chức "ngày trở về" ăn mừng ngay tại thủ đô nước bạn. Không khí hân hoan mà chưa bao giờ họ được trải nghiệm trong cuộc đời của mình.
Bà Melba, chủ tịch Ủy ban Đoàn kết với Việt Nam, dẫn đoàn đầu tiên đến chia vui. Còn cách xa sứ quán hàng trăm mét, họ đã hát vang các bài ca cách mạng...
Bà Melba tâm sự Havana đã mấy đêm không ngủ để hòa cùng niềm vui với nước bạn. Sau đó hết đoàn này đến đoàn khác, từ trung ương đến các tỉnh thành Cuba tụ về vui với sứ quán Việt Nam. Chủ tịch Fidel Castro nhanh chóng quyết định biến lễ 
30-4-1975: Ngày trở về - Kỳ 1: Nhà tù Côn Đảo và tuổi 20 chúng tôiĐỌC NGAY
Nhiều cán bộ và người dân nước bạn cũng đến sứ quán để chung tay tổ chức chu đáo lễ mừng, rất nhiều cờ phướn, cây cảnh và bàn ghế cũng được chở đến. Thậm chí phía bạn còn định tổ chức bắn pháo hoa nhưng đại sứ Tuấn thuyết phục thay bằng các chương trình văn nghệ "cây nhà lá vườn" vì lúc đó Cuba cũng đang khó khăn.
Suốt từ ngày 30-4 đến cuối tháng 5-1975, không ngày nào sứ quán ngớt khách. Tối 21-5 có cuộc chiêu đãi trọng thể ở Sứ quán miền Nam Việt Nam.
Bộ Ngoại giao và Ủy ban Đoàn kết nước bạn đề nghị phối hợp "tổ chức" nhưng thật ra họ nhiệt tình lo từ đầu đến cuối vì hoàn cảnh sứ quán lúc đó chưa thể tổ chức buổi đại lễ lớn như vậy.
Phía bạn tỉ mỉ đến mức dẫn các nhân viên sứ quán Việt Nam đến vườn hoa để thích cây nào thì chọn cây đó về trang hoàng buổi lễ. Các bạn còn cử bốn đoàn văn công lớn nhất Cuba biểu diễn văn nghệ. Số đoàn xin tham dự lễ mừng chiến thắng ngày càng đông, vượt khuôn viên sứ quán. Lãnh đạo Cuba nhanh chóng linh động cấp thêm một biệt thự liền kề có sân vườn rộng tiếp được hàng ngàn người.
Nhiều năm nhắc lại kỷ niệm không thể nào quên, đại sứ Võ Anh Tuấn vẫn nhớ rõ tối 21-5-1975, Chủ tịch Fidel Castro đến từ rất sớm để bắt tay từng người bạn Việt Nam có mặt ở sứ quán. Rồi thay vì chỉ có mặt khoảng 30-45 phút như thông lệ ngoại giao của các nguyên thủ, ông đã vui vẻ ở lại đến gần nửa đêm để cùng mọi người uống rượu Lúa Mới, ăn chả giò, những món mà ông rất thích...
Mãi đến hơn 3h sáng, buổi lễ mừng chiến thắng và hòa bình của Việt Nam mới kết thúc nhưng sáng mai các đoàn khác lại tiếp tục đến chia vui...
Đêm dự chiêu đãi ở sứ quán miền Nam Việt Nam, Chủ tịch Fidel Castro hóm hỉnh cười nói: "Nếu biết đêm nay được các bạn đãi những món ngon tuyệt thế này thì tôi đã không ăn bữa trưa để dành bụng...". Ông cũng nói mong sẽ có ngày lại sang thăm Việt Nam hòa bình.
**************
Sau 30-4-1975, một người con ra Bắc, đi chiến dịch Điện Biên Phủ, đã về Nam thăm cha là cựu tổng thống Việt Nam cộng hòa.
>> Kỳ tới: Cha, con và hòa bình
30-4-1975: Ngày trở về - Kỳ 1: Nhà tù Côn Đảo và tuổi 20 chúng tôi
